اگر بدن‌تان کم‌آب شده باشد یا کمی عصبی باشید، خشکی دهان کاملا طبیعی‌ست. اما اگر خشکی بعد از مدتی از بین نرود، می‌تواند نشان‌دهنده یک مشکل جدی باشد.
با ما همراه باشید تا علت خشکی دهان در خواب و دیگر ساعات روز را بررسی کنیم، و ببینیم درمان‌های پزشکی و خانگیِ آن شامل چه مواردی میشود.
خشکی دهان چیست؟
خشکی دهان یا اگزوستوما (Xerostomia) وضعیتی است که در آن فرد بزاق کافی برای مرطوب نگه داشتن دهان خود ندارد. همه افراد هر چندوقت یکبار اکثرا به دلیل دهیدراته بودن، استرس و اضراب دچار این مشکل می‌شوند؛ اما اگر همیشه یا بیشتر اوقات دهان‌تان خشک است، عوارض آن آزاردهنده خواهد بود.
اگزوستوما می‌تواند جویدن، بلعیدن و حتی صحبت کردن را دشوار کند. همچنین خطر پوسیدگی دندان یا عفونت قارچی در دهان را افزایش می‌دهد.
علائم خشکی دهان چیست؟
نشانه‌های خشکی دهان می‌تواند هریک یا تعدادی از موارد زیر باشد:
- بزاق غلیظ یا رشته‌ای
- خشن و خشک شدن زبان
- تمایل زبان به چسبیدن به سقف دهان یا چسبیدن لب‌ها و گونه‌ها به لثه
- مشکلات جویدن یا بلع (به ویژه برای غذاهای خشک مانند بیسکویت)
- بوی بد دهان
- زخم‌های دهان
- لب‌های خشک و ترک‌خورده
- حساسیت به عفونت برفک دهان
- درگیری مکرر با پوسیدگی دندان و بیماری های لثه
- احساس خارش و سوزش در دهان
- شل شدن پروتزهای اکریلیک یا غیر فلزی (چون بزاق باعث ایجاد مکش بین بافت‌های لثه و پایه آکریلیک پروتز میشود)
نهایتا، خشکی دهان می‌تواند علت تلخی دهان هم باشد؛ هرچند احساس مزه تلخ خود می‌تواند دلایل دیگری داشته باشد.
نشانه‌های مرتبط با خشکی دهان در بقیه بدن
بسته به دلیل خشکی دهان و گلو، این مشکل می‌تواند خارج از دهان هم خود را نشان دهد، از جمله:
- خشک بودن چشم‌ها و احساس خارش در آنها
- خشکی بینی یا گلو
- سرفه‌های مکرر
- کاهش حس بویایی
- یبوست
- درد یا سفتی مفاصل
- احساس ناخوشیِ عمومی
- کاهش کیفیت خواب
- کاهش وزن توضیح‌ناپذیر
- در زنان، عفونت‌های مکرر برفک واژن
عوارض خشکی دهان در خواب چیست؟
خشکی دهان به شدت خطر پوسیدگی دندان و سایر بیماری‌های مربوط به دهان را بالا می‌برد. داشتن بزاق کافی دهان شما را سالم نگه می‌دارد، چون:
- بزاق ترکیباتی دارد که می‌تواند باکتری‌هایی که باعث پوسیدگی می‌شوند را از بین ببرد.
- خاصیت ضد قارچی دارد.
- به از بین بردن ویروس‌ها کمک می‌کند.
- اسیدهای مضر تولیدشده توسط باکتری‌ها در پلاک را خنثی می‌کند
- حاوی کلسیم و فسفات است، که برای پیشگیری و ترمیم آسیب‌های ناشی از پوسیدگی دندان مهم هستند.
- غذا را مرطوب، و در نتیجه جویدن و قورت دادن آن را ساده می‌کند.
- هنگام صحبت کردن به ایجاد صداهای خاص کمک می‌کند.
- احساس شما داخل دهان را تقویت می‌کند، و اجازه می‌دهد تا بافت و طعم غذا، و همچنین درد را در صورت وجود مشکل تجربه کنید.
درگیر بودن با خشکی دهان در خواب و هنگام بیداری، عملا شما را از تمام این مزایا محروم می‌کند.
علت خشکی دهان در صبح یا شب چیست؟
مشکلات مختلفی می‌توانند تولید بزاق را مختل می‌کنند، که برخی کوتاه‌مدت و برخی دیگر طولانی‌مدت هستند. دلیل خشکی دهان و گلو می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
برخی داروها
حدود ۶۰۰ دارو (قانونی و غیر قانونی) باعث این مشکلات می‌شوند که در ادامه آنها را می‌بینید:
- آنتی‌هیستامین‌ها
- داروهای فشار خون بالا
- آرام‌بخش‌ها
- ضد احتقان‌ها
- مسکن‌های ضد درد
- داروهای ضد افسردگی
- کوکائین، شیشه و ماریجوانا
کم‌آبی بدن
گاهی علت خشکی دهان به سادگیِ کم‌آب بودن بدن است، که می‌تواند باعث غلیظ شدن بزاق و خشک شدن دهان شود. البته برخی مشکلات و بیماری‌ها هم می‌توانند منجر به کم‌آبی بدن شوند، مانند از دست دادن خون، اسهال مزمن یا نارسایی کلیه.
پوسیدگی دندان، علت خشکی دهان
رعایت نکردن بهداشت دهان و دندان (روزانه حداقل دوبار مسواک زدن و نخ دندان کشیدن) و رژیم غذایی با قند زیاد باعث پوسیدگی دندان‌ها میشود. وقتی هم دهان خشک باشد و دندان‌ها محافظتِ بزاق را از دست بدهند، این احتمال بیشتر هم میشود.
افرادی که دچار خشکی دهان در خواب و دیگر ساعات روز هستند، بیشتر در معرض پوسیدگی دندان در امتداد خط لثه (سطح ریشه دندان) قرار دارند. آنها همچنین ممکن است دچار پوسیدگی در دندان‌های جلوییِ پایین شوند، که معمولا بزاق تولیدشده از غدد زیر زبان از آنها حفاظت می‌کند.
افراد مبتلا به اگزوستوما از با رژیم غذایی و سبک زندگی سالم می‌توانند این احتمال را تا حد زیادی کاهش دهند. تمیز کردن کامل دندان‌ها با یک خمیر دندان مناسب حاوی فلوراید و استفاده از نخ دندان هم بسیار مهم است.
انسداد مجرای بزاق
گاهی اوقات سنگ‌های کوچک ساخته‌شده از مواد معدنی بزاق ممکن است در مجاری بزاق قرار بگیرند، و جریان بزاق به دهان را محدود کنند. البته ممکن است کیست غدد بزاقی هم باعث بروز انسداد شود.
افرادی که این مشکل را دارند، هنگام خوردن و آشامیدن درد احساس می‌کنند. داخل دهان و زیر گلوی آنها هم احتمالا متورم میشود.
خشکی دهان در بارداری
تغییرات هورمونی و نیاز بیشتر به آب رابطه اگزوستوما و بارداری را روشن می‌کند. تغییرات هورمونی در دوران یائسگی هم می‌تواند همین مشکل را ایجاد کند.
عفونت‌ها
عفونت باکتریایی یا ویروسی غدد بزاقی (مانند اوریون) هم می‌تواند باعث خشکی دهان در خواب یا موقع بیداری شود. این عفونت‌ها باعث التهاب می‌شوند و تولید بزاق را محدود می‌کند.
تنفس دهانی
نفس کشیدن از طریق دهان می‌تواند به صورت یک عادت آسیب‌زا یا ناشی از مشکلاتی مانند گرفتگی دائمی بینی یا مسدود شدن سینوس‌ها اتفاق بیفتد. در هر صورت، این اتفاق می‌تواند به این مشکل دامن بزند.
خشکی دهان و کبد
سیروز صفراوی اولیه (PBC) هم می‌تواند خشکی دهان در خواب باشد. در کنار این مشکل، خشک شدن چشم، و افت ترشح صفراوی و لوزالمعده هم از نشانه‌های این بیماری‌ست. این سندرم در نتیجه آسیب به بافت پوششی تنفسی یا اپی‌تلیوم ایجاد میشود.
مشکلات عصبی
چون اعصاب صورت عملکرد غدد بزاقی را کنترل می‌کند، مشکلات عصبی هم می‌تواند دلیل خشکی دهان و گلو باشد برای مثال، آسیب، بیماری یا آسیب جراحی به این اعصاب ممکن است تولید بزاق را کاهش دهد.
برخی درمان‌های سرطان
شیمی‌درمانی یا رادیوتراپی (اگر روی سر یا گردن انجام شود)، می‌تواند به طور موقت توانایی غدد بزاقی را برای تولید بزاق کاهش دهد و منجر به اگزوستوما شود.
خشکی دهان و دیابت
خشک شدن و دیابت معمولا با هم رخ می‌دهند. چون دو مورد از علل اصلی این مشکل در افراد مبتلا به دیابت، سطوح بالای قند خون در بزاق و عوارض جانبی داروهاست. دلایل دیگری هم وجود دارند که مستقیما به دیابت مربوط نمیشوند، اما می‌توانند مشکل را تشدید کند.
چه بیماری هایی باعث خشکی دهان میشود؟
علاوه بر مواردی که بالاتر یاد کردیم، شرایط پزشکی دیگری هم می‌توانند تولید بزاق را کاهش دهند، از جمله:
- ایدز
- آمیلوئیدوز
- فلج مغزی
- پارکینسون
- لوپوس
- سندرم شوگرن
کمبود کدام ویتامین باعث خشکی دهان میشود؟
کمبود ویتامین A یا ریبوفلاوین می‌تواند باعث بروز این مشکل شود. این اتفاق نادر است، اما غیر ممکن نیست؛ و حتما باید توسط متخصص درمان شود.
رژیم غذایی با ویتامین D ناکافی هم باعث سندرم سوزش دهان میشود، که علائم آن شامل احساس سوزش، طعم فلزی یا تلخ و خشکی در دهان میشود.
اگزوستوما چطور تشخیص داده میشود؟
این مشکل می‌تواند به شکل‌های زیر تشخیص داده شود:
- معاینه دهان و دندان؛ دندانپزشک گونه‌های داخلی را معاینه می‌کند تا ببیند آیا مرطوب و براق هستند، یا خشک و خشن. همچنین، الگوی پوسیدگی دندان را بررسی خواهد کرد.
- آزمایش بزاق؛ یک آزمایش معمولی بزاق شامل باز کردن لب پایین و خشک کردن آن است. به طور معمول، بزاق باید در عرض نیم دقیقه یا سریع‌تر، لب پایین را دوباره مرطوب کند.
- مرور تاریخچه پزشکی؛ برای بررسی بیماری‌های یا داروهایی که ممکن است علت خشکی دهان باشند.
- تصویربرداری از غدد بزاقی
- آزمایش خون
- بررسی علائم شما و داروهایی که ممکن است در حال مصرف‌شان باشید
درمان خشکی دهان
درمان خشکی دهان بسته به علت آن متفاوت است، و می‌تواند شامل چنین راه حل‌هایی باشد:
- تغییر داروهای مصرفی؛ اگر دارویی مصرف می‌کنید که خشک شدن دهان عارضه جانبیِ آن است، باید از پزشکی که آن را تجویزش کرده اطلاع داد تا در صورت امکان دوز را تغییر دهد یا چیزی متفاوت تجویز کند.
- استفاده از جایگزین‌های بزاق؛ پزشک یا دندانپزشک شما ممکن است برای درمان خشکی دهان، بزاق مصنوعی را تجویز کند. این محصولات حتما باید طبق دستورالعمل و توصیه‌های متخصص استفاده شوند.
- استفاده از محصولات اگزوستوما؛ این محصولات حاوی موادی روان‌کننده هستند که به درمان خشکی کمک می‌کنند. این محصولات شامل خمیر دندان، دهان‌شویه، آدامس و ژل‌های موضعی می‌شوند؛ که بهترین گزینه توسط دندانپزشک تجویز خواهد شد.
- استفاده از محصولات دندانپزشکی؛ این محصولات که حاوی فلوراید یا کلسیم بالا هستند، در صورت لزوم توسط دندانپزشک تجویز می‌شوند تا از پوسیدگی دندان جلوگیری کنند.
- مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضد قارچ؛ که برای درمان عفونت استفاده می‌شوند.
- جراحی؛ برای درمان خشکی دهان در اثر انسداد غدد بزاقی (مثلا وجود سنگ) یک جراحی جزئی لازم است.
مشکلات زمینه‌ای و بیماری‌هایی مانند سندرم شوگرن، دیابت یا … هم به درمان تخصصی احتیاج دارند، تا به دنبال آن اگزوستوما هم مدیریت و درمان شود.
درمان خانگی خشکی دهان
بهترین توصیه‌ها برای درمان خانگی خشکی دهان را پزشک و دندانپزشک به شما خواهد گفت. اما پیشنهادات کلی برای کنترل این عارضه (که اکثرا به رژیم غذایی‌تان مربوط میشود) به شرح زیر است:
- از مصرف هر ماده‌ای که باعث افزایش یا تحریک خشکی میشود، خودداری کنید. اینها عبارت‌اند از سیگار، الکل، نوشیدنی‌های کافئین‌دار و غذاهای تند.
- برای تحریک جریان بزاق، غذاهای جویدنی میل کنید.
- غذا را قبل از قورت دادن کاملا بجوید.
- در برنامه غذایی روزانه‌تان حتما غذاهای آبکی را بگنجانید.
- مصرف غذاهای ترد که می‌توانند به دهان آسیب برسانند را، مانند کراکر یا چیپس، محدود کنید.
- برای درمان خانگی خشکی دهان، مصرف غذاها و نوشیدنی‌های شیرین را محدود کنید.
- از خوردن غذاها و نوشیدنی‌های اسیدی مانند نوشابه، نوشابه‌های انرژی‌زا، نوشیدنی‌های ورزشی، مرکبات و آب میوه‌ها خودداری کنید. این نوشیدنی‌ها برای مینای دندان مضر هستند و همچنین اکثرا قند بالایی دارند.
- از مصرف آب‌نبات (به خصوص آب‌نبات‌های با طعم میوه و ترش) و دهان‌شویه‌های حاوی الکل خودداری کنید. این محصولات باعث تشدید خشکی بافت دهان می‌شوند.
- بین وعده‌های غذایی آدامس بدون قند بجوید تا بزاق ترشح شود.
- برای درمان خانگی خشکی دهان همچنین می‌توانید مقدار زیادی آب بنوشید، البته نه آهسته و جرعه جرعه؛ چون می‌تواند بزاق را کاملا بشوید و با خود ببرد.
چندتوصیه برای پیشگیری از خشکی دهان
- حداقل دوبار در روز دندان‌های خود را مسواک بزنید، و یکبار در روز از نخ دندان یا از مسواک‌های بین دندانی استفاده کنید.
- به طور مرتب از محصولات حاوی فلوراید مانند خمیر دندان استفاده کنید. از دندانپزشک خود بپرسید که کدام‌یک برای پیشگیری و درمان خانگی خشکی دهان بهتر است.
- هنگام خواب، پروتزهای مصنوعی خود را از دهان خارج کنید، چه جزئی و چه کامل.
- اگر از دندان مصنوعی استفاده می‌کنید از دندانپزشک خود اطلاعات بیشتری در این رابطه بخواهید (ممکن است محصولات چسب دندان توصیه شود).
- قرار دادن یک مرطوب‌کننده هوا که در اتاق خواب‌تان و روشن کردن آن پیش از خواب می‌تواند به کنترل خشکی دهان در خواب کمک کند.
- خشکی لب‌ها را با وازلین اصل یا انواع بالم لب مناسب درمان کنید.
- هر ۶ تا ۱۲ ماه یک بار برای معاینه، تمیز کردن دندان‌ها و درمان در صورت لزوم به دندانپزشک مراجعه کنید.
- حتی اگر داروهایی که مصرف می‌کنید دلیل خشکی دهان و گلوی‌تان هستند، به مصرف داروهای خود ادامه دهید. بدون مشورت با پزشک هرگز مصرف دارو را قطع نکنید.
چه موقع برای بررسی دلیل خشکی دهان و گلو به متخصص کنید؟
اگر دهان‌تان خشک است و علائم زیر را دارید، در اسرع وقت به متخصص مراجعه کنید:
- در جویدن، بلعیدن یا صحبت کردن مشکل دارید.
- برای منظم غذا خوردن مشکل دارید.
- حس چشایی‌تان مانند گذشته نیست. خود مشکل دارید که از بین نمی رود
- دهان شما دردناک، قرمز و متورم است، یا خون‌ریزی دارد.
- پس از چندهفته استفاده از روش‌های خانگی یا داروخانه‌ایِ درمان خشکی دهان، دهان شما هنوز خشک است.
- لکه‌های سفید و دردناکی در دهان‌تان می‌بینید.
- فکر می‌کنید یک داروی تجویزشده باعث خشکی شده است.
- علائم دیگری مانند تکرر ادرار، خشکی چشم یا سوزش دهان دارید.
در آخر، یادآوری می‌کنیم که اگزوستوما بخشی طبیعی از روند افزایش سن نیست، اما به دلیل عوارض جانبی داروها، درمان سرطان، بهداشت ضعیف دهان و دندان، عفونت دهان و بیماری‌هایی مانند دیابت، آلزایمر و … بیشتر در افراد مسن شایع است.
