گرفتگی فک، که معمولا با عفونت باکتریایی کزاز همراه است، یکی از اختلالاتی است که فک را درگیر میکند و باعث ایجاد علائم ناراحتکننده گوناگونی در مبتلایان میشود.
بیشتر موارد قفل شدن فک موقتی و به راحتی درمانپذیر هستند. با این حال، این اختلال گاهی میتواند نشانه یک بیماری زمینهای جدیتر باشد. به همین خاطر، مراجعه به متخصص در اسرع وقت به تمام افرادی که اسپاسم فک مزمن دارند توصیه میشود.
در ادامه ضمن معرفی کامل این مشکل و نشانههای آن، علت گرفتگی فک را بررسی میکنیم.
گرفتگی فک چیست؟
این اختلال که نام پزشکی آن تریسموس (Trismus) است، باعث اسپاسم عضلات فک میشود و از باز شدن دهان به اندازهی مناسب جلوگیری میکند. همانطور که یاد شد، اکثر موارد سفت شدن عضلات فک موقتی هستند.
رایج ترین علائم قفل شدن فک
احساس قفل شدن فک معمولا کل فک را تحت تاثیر قرار میدهد و منجر به علائم دردناک گوناگونی میشود که هردو طرف صورت خود را نشان میدهند. علائم اصلی این مشکل عبارتند از:
- قفل شدن فک. علامت بارز این اختلال باز نشدن کامل فک است، که معمولا کمتر از ۳۵ میلیمتر است. این قفل شدن همچنین میتواند از کامل بسته شدن دهان افراد مبتلا جلوگیری کند.
- درد و گرفتگی فک، ناشی از اسپاسم عضلات آن
- مشکل در گاز گرفتن، جویدن و بلعیدن به دلیل محدودیت حرکت فک
- مشکل در صحبت کردن، که ممکن است درک حرفهای شما را برای دیگران سخت کند
- سردرد، به دلیل افزایش تنش در فک
- گوشدرد
چون اسپاسم فک مانع از باز کردن دهان میشود، میتواند یک اثر ثانویه روی بهداشت مناسب دهان هم داشته باشد. افراد مبتلا اغلب نمیتوانند به درستی چیزها قورت دهند و روال معمول مراقبت از دندانهای خود را انجام دهند. در نتیجه، این موضوع میتواند منجر به بوی بد، خشکی، التهاب و حتی عفونت در دهان شود.
این عارضه چقدر طول میکشد؟
بسته به علت و وضعیت بیمار، این مشکل میتواند روزها، هفتهها یا حتی ماهها طول بکشد تا فرد به حالت طبیعی برگردد. اما این عارضه در بیشتر بیماران موقتی است و علائم معمولا در عرض چند ساعت به اوج خود میرسد و کمتر از ۲ هفته طول میکشد. البته تریسموس دائمی هم ممکن است رخ دهد.
گرفتگی فک نشانه چیست؟ (۱۲ علت گرفتگی فک پایین و بالا)
قفل شدن فک در نتیجه اسپاسم در عضلات آن، ایجاد میشود. پس هرچیزی که باعث اسپاسم شدید عضلانی فک شود، میتواند باعث قفل شدن آن شود.
در منابع مختلف، زیاد میبینیم که اصطلاح «فک قفلشده» را میبینید که به جای کزاز (Tetanus) به کار میرود. اما توجه داشته باشید که هرچند قفل شدن فک یکی از علائم اصلی کزاز است، ولی این عفونت باکتریایی تنها علت این مشکل نیست.
دلایل اصلی اسپاسم فک عبارتاند از:
- اختلالات مفصل گیجگاهی فکی
- التهاب دهان یا التهاب در استخوان فک
- تروما یا ضربه به فک
- جراحی دندان
- عوارض جانبی برخی از داروها
- سرطانهای سر یا گردن
- بیماری کزاز
- انواع عفونت ها
- سطوح پایین کلسیم (هیپوکلسمی)
- بیماریهای عصبی یا عضلانی که منجر به اسپاسم عضلانی میشوند
- ناهنجاریهای مادرزادی مانند سندروم پیر رابین
- سایر وضعیتهای نوروژنیک یا عصبی مانند صرع، پارکینسونیسم و آلکالوز تنفسی
نهایتا، به خاطر اینکه اسپاسم فک دلایل بالقوه زیادی دارد، مهم است که سریعا با پزشکتان مشورت کنید تا مشخص شود چه چیزی باعث این مشکل در فک شما میشود.
اختلالات مفصل گیجگاهی فکی
اختلالات مفصل گیجگاهی فکی (Temporomandibular Joint یا TMJ) میتواند باعث التهاب بافتهای نرم اطراف فک شود، که گاهی منجر به قفل شدن آن میشود.
مفصل گیجگاهی فکی استخوان فک را به جمجمه وصل میکند؛ و اختلالات TMJ به مشکلاتی گفته میشود که عملکرد این مفصل را مختل میکنند. این اختلالها معمولا منجر به چنین مواردی میشود:
- درد در مفصل فک و ماهیچههایی که فک را کنترل میکنند
- سردرد
- صدا دادن فک (صدای کلیک یا ترکیدن فک هنگام حرکت دادن آن)
در موارد شدید، قفل شدن فک ممکن است خود را به عنوان یکی از علائم نشان دهد. عوامل خطر یا ریسکفاکتورهای ایجاد اختلالات TMJ عبارت هستند از دندان قروچه مزمن، آسیب به فک، آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی)، استئوآرتریت (آرتروز) و انحراف فک.
انواع التهاب
برخی شرایط پزشکی که باعث التهاب دهان یا التهاب در استخوان فک میشود هم میتواند باعث اسپاسم فک شود، از جمله:
- پریکورونیت؛ التهاب در بافت نرم اطراف دندان
- آرتریت؛ التهاب مفصل که با ورم، درد و محدودیت در حرکت همراه است
- اسکلرودرمی؛ یک بیماری خودایمنی که بر بافت همبند تاثیر میگذارد
- فیبروز بافت نرم
- آنکیلوز TMJ
ضربه به فک
تروما یا ضربه به فک که منجر به آسیب میشود هم میتواند علت گرفتگی فک پایین و بالا باشد. جلو بودن فک بالا به ویژه میتواند احتمال چنین صدماتی را بالا ببرد که با ارتودنسی فک بالا قابل حل است.
از جمله رایجترین نمونههای تروما به فک، که می تواند باعث قفل شدن آن شود، میتوانیم به دو مورد زیر اشاره کنیم:
- شکستگی استخوان فک
- آسیب بافتی در نتیجه جراحی دندان
علاوه بر اینها، چنین تروماهایی هم میتوانند مشکل مشابهی را ایجاد کنند:
- شکستگی یا دررفتگی فک پایین یا قوس زیگوماتیک
- کوفتگی مفصل گیجگاهی فکی
- آسیب مستقیم به عضلات جونده
جراحی دندان
اگر جراحی دندان (مانند کشیدن دندان عقل) منجر به التهاب در دهان یا بیش از حد باز شدن فک شود، میتواند منجر به قفلشدن فک شود. منظور از بیش از حد باز شدن همان هایپراکستنشن (Hyperextension) است، یعنی باز بودن فک خارج از محدوده حرکتی معمولِ آن.
دندان مولر سوم نهفته یا کشیدن آن هم میتواند منجر به وضعیتی مشابه شود.
داروها
اسپاسم فک عارضه جانبی برخی از داروها هم است. این معمولا زمانی رخ میدهد که داروها عملکرد عصبی را تغییر دهند. از جمله داروهایی که ممکن است باعث این عارضه شوند عبارتاند از:
- داروهای ضد تهوع مانند متوکلوپرامید
- برخی داروهای ضد روانپریشی از جمله فنوتیازینها
- داروهای ضد افسردگی سهحلقهای
مسمومیت با استریکنین یا فنوتیازین هم میتواند منجر به گرفتگی فک شود.
سرطان (و درمان آن)
سرطان و درمانهای آن مانند جراحی و پرتودرمانی، اگر منجر به آسیب به قسمتهای خاصی از فک شود که حرکتاش را کنترل میکند، میتواند باعث قفل شدن فک شود. سرطانهای سر یا گردن مانند کارسینوم حلق و تومورهای غده پاروتید شایعترین انواع سرطانهای مرتبط با قفلشدگی فک هستند.
کزاز
کزاز یک اختلال جدی در سیستم عصبی مرکزیست که در اثر عفونت با باکتری کلستریدیوم تتانی ایجاد میشود. سموم آزادشده توسط این باکتری منجر به انقباضات شدید عضلانی، به ویژه عضلات فک و گردن و در نتیجه قفل شدن آن میشود.
این عفونت به دلیل واکسیناسیون نسبتا نادر است. با این حال، اگر اسپورهای باکتری از طریق زخم روی پوست به بدن شخص راه پیدا کند، همچنان ممکن است رخ دهد. هیچ درمانی برای کزاز وجود ندارد. به این خاطر، تمرکز درمان روی مدیریت علائم تا زمان برطرف شدن اثرات سموم است.
اگر مشکوک هستید که به کزاز مبتلا شده باشید یا در معرض خطر ابتلا به آن هستید، فورا به پزشک مراجعه کنید.
سایر عفونتها
کزاز تنها عفونتی نیست که میتواند باعث قفل شدن فک شود. سایر عفونتها هم میتوانند باعث قفل شدن و در نتیجه التهاب فک شوند، از جمله:
- اوریون
- ورم لوزهها
- آبسهها (از جمله آبسه دندان اطراف لوزه، آبسه ادنتوژنیک و آبسه پاروتید)
- استئومیلیت یا عفونت استخوان فک پایین
گرفتگی فک بیشتر چه کسانی را درگیر میکند؟
هرفردی که مستعد علتهای این عارضه باشد (همانطور که بخش قبلی علت گرفتگی فک را توضیح دادیم)، میتواند با این مشکل روبهرو شود. اما به نقل از منبع معتبر clevelandclinic افراد زیر بیشتر مستعد عارضه قفل شدن فک هستند:
- افراد جوانی که در رده سنی ۱۸ تا ۲۵ سال هستند و عمل جراحی دندان عقل انجام داده اند. چراکه دندان عقل درواقع آخرین دندان مولار است و برای جراحی آن باید فک بیمار برای مدت طولانی باز بماند.
- افرادی که سرطان سر و گردن دارند. تحقیقات نشون میده که ۴۰% افرادی که برای درمان سرطان سر و گردن پرتودرمانی انجام دادهاند، مبتلا به قفل شدن فک شده اند.
- کسانی که اختلال مفصل گیجگاهی دارند. گرفتگی فک یکی از علائم شایع اختلال مفصل گیجگاهی است.
- Young adults age 18 to 25 who’ve had dental surgery to remove their lower wisdom teeth. These are the last molars on each side of your jaws. Wisdom teeth removal may cause trismus because people often have their jaws held wide open during surgery.
- People with head and neck cancer. Research shows more than 40% of people who had radiation treatment for head and neck cancer develop trismus.
- People with temporomandibular disorder (TMD). Trismus is a common TMD symptom.
علت گرفتگی فک هنگام خمیازه
گذشته از علت گرفتگی فک به طور کلی، علت گرفتگی فک هنگام خمیازه هم برای افراد زیادی جای سوال دارد.
پاسخ این است که اگر عضلات اطراف مفاصل گیجگاهی فکی ضعیف باشند یا اگر یک طرف از طرف دیگر قویتر باشد، بیرون آمدن مفصل از حفرههای خود سادهتر میشود. استرس و یا ضربه فیزیکی میتواند باعث ضعیف شدن این عضلات شود.
فرق قفل شدن فک با اختلال TMJ چیست؟
هرچند فک قفلشده میتواند یکی از علائم اختلال TMJ باشد، اما این مشکلا معمولا علائم خفیفتری دارند. برخی از تفاوتهای کلیدی بین اختلالات گرفتگی فک و TMJ را در ادامه میبینید:
- درد مرتبط با اختلال TMJ معمولا یکطرفه است، اما اسپاسم فک معمولا هردو طرف فک را تحت تاثیر قرار میدهد. البته در برخی موارد، اختلالات TMJ هم ممکن است هردو طرف فک را درگیر کند.
- اختلالات مفصل گیجگاهی فکی ممکن است باعث سفتی فک و کاهش دامنه حرکتی آن شود، به ویژه هنگام خمیازه کشیدن یا خندیدن. این مشکلات همچنین ممکن است باعث صدا دادن فک شوند. با این حال، این معمولا خفیفتر از قفل شدن کامل است که از باز شدن فک بیشتر از ۳۵ میلیمتر جلوگیری میکند.
به دلیل شباهتهایی که بین این دو عارضه وجود دارد، توصیه میشود که برای تشخیص درست به پزشک مراجعه کنید.
اسپاسم فک چطور تشخیص داده میشود؟
اسپاسم عصلات فک پایین معمولا با معاینه فیزیکی و ارزیابی سابقه پزشکی بیمار تشخیص داده میشود. در طول معاینه فیزیکی، پزشک احتمالا چنین مواردی را در نظر میگیرد:
- چقدر میتوانید دهان خود را باز کنید. اکثر افراد سالم معمولا میتوانند دهان خود را بین ۳۵ تا ۵۵ میلیمتر باز کنند. اما مبتلایان به این مشکل معمولا میتوانند دهانشان را حداکثر تا ۳۵ میلیمتر باز کنند.
- چقدر راحت میتوانید دهان خود را باز و بسته کنید. بیمارانی که از قفل شدن فک رنج میبرند اغلب نمیتوانند دهان خود را به طور کامل ببندند، و برای باز کردن آن مشکل هم دارند.
- سفتی و گرفتگی در عضلات فک و گردن.
- هرگونه مشکلی که ممکن است با دندانهایتان داشته باشید، مانند دندان قروچه و فشردن دندانها به هم.
- آزمایش خون برای بررسی عفونت
- تصویربرداری (سیتی اسکن و امآرآی) برای شناسایی هرگونه آسیب یا تومور
اگر اسپاسم فک صحبت کردن را برای شما دشوار کرده است، میتوانید با فرد دیگری برای ویزیت به متخصص مراجعه کنید تا سابقه پزشکیتان را از طرف شما توضیح دهد.
درمان گرفتگی فک چطور انجام میشود؟
خوشبختانه، اکثر موارد قفل شدن فک با ترکیب دارو درمانی و فیزیوتراپی با موفقیت درمان میشود. با این حال، مهم است که در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنید. چون هرچه زودتر درمان گرفتگی فک چپ و راست شروع شود، نتیجه بهتری خواهد داشت.
اما این گرفتگی فک چطور باز میشود؟ در بسیاری موارد، درمان شامل ترکیبی از شلکنندههای عضلانی و فیزیوتراپی است.
دارو (شلکنندههای عضلانی)
شلکنندههای عضلانی برای تسکین اسپاسمهای دردناک عضلانی که باعث گرفتگی فک میشوند، کاربرد دارند. بسته به ماهیت فک قفلشده، از شلکنندههای عضلانی خوراکی یا عضلانی تزریقی استفاده میشود.
داروهای رایج برای درمان قفل فک شامل فلکسیریل (سیکلوبنزاپرین) و اسکلاکسین (متاکسالون) است. شلکنندههای عضلانی تزریقی هم اکثرا شامل بوتاکس یا استروئیدهای ضد التهابی میشوند.
علاوه بر این دو گروه دارویی، داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAID) هم برای تسکین درد و درمان قفل شدن فک با پزشک کاربرد دارند. برخی از NSAIDها هم بدون نسخه در دسترس هستند.
فیزیوتراپی
فیزیوتراپی هم معمولا برای کمک به آرامش فک و بازگرداندن آن به عملکرد طبیعی استفاده میشود. درمان قفل شدن فک با پزشک فیزیوتراپ شامل انجام یکسری تمرینهای دهانی خاص میشود. این تمرینات مشابه تمرینهای TMJ برای کاهش درد ناشی از اختلالات مفصل گیجگاهی فکی است.
در برخی موارد، متخصص ممکن است استفاده از دستگاه کشش فک (برای تشویق تحرک و انعطاف بیشتر در مفصل فک و بافتهای آن) را هم تجویز کند.
دیگر روشهای درمان قفل شدن فک با پزشک
- طب سوزنی: هنوز مطالعات بیشتری لازم است، اما برخی تحقیقات نشان میدهد که طب سوزنی میتواند برای آرامش عضلات فک و مدیریت درد مفید باشد.
- محافظ دهان: محافظ دهان یا نایتگارد شبها در دهان قرار میگیرد، تا جلوی دندان قروچه و وارد شدن نیروی اضافه به فک را بگیرد.
- آرتروسنتز: در این جراحی جزئی، مایع اضافی در مفصل با یک سرنگ تخلیه میشود. این جراحی تنها در صورتی که باقی روشها به درمان گرفتگی فک کمک نکنند در نظر گرفته میشود؛ و بیشتر در موارد نادری که مفصل ناهنجاری به کار میرود.
درمان خانگی گرفتگی فک
مناسب ترین درمان خانگی قفل شدن فک به علت زمینهای آن بستگی دارد. بنابراین، باید دوباره یادآروی کنیم که بهترین کار برای تشخیص و تنظیم یک برنامه درمانی موثر، مراجعه به پزشک است.
با این وجود چند درمان خانگی گرفتگی فک هم هستند که مفیدند و میتوانید از آنها برای تسکین علائم دردناک استفاده کنید.
کمپرس سرد یا گرم
قرار دادن کمپرس سرد/گرم روی فک و یا گردن از سادهترین و موثرترین روشهای درمان خانگی گرفتگی فک است:
- کمپرس گرم: انجام اینکار چندبار در روز برای تقریبا ۲۰ دقیقه در هرمرتبه منجر به افزایش گردش خون در فک میشود و به کاهش گرفتگی عضلات کمک کند. میتوانید از کیسه آب گرم، حوله گرم و حتی یک بطری آب گرم (با احتیاط) استفاده کنید.
- کمپرس سرد: اگر درد شدید است، قرار دادن کمپرس سرد برای بی حس کردن درد ایده بهتریست. اگر کیسه مخصوص ندارید، قالبهای یخ را در حوله بپیچید و روی ناحیه دردناک بگذارید. فقط مطمئن شوید که هیچوقت یخ را مستقیما روی پوستتان قرار ندهید.
ماساژ
خود ماساژدهی هم میتواند درمان خانگی گرفتگی عضلات فک پایین باشد. ماساژ دادن آرام عضلات فک پس از قرار دادن کمپرس گرم تاثیر زیادی روی کاهش اسپاسم دارد.
مقدار کمی روغن ماساژ را به نوک انگشتانتان بمالید، و به آرامی عضلات کنار گوش خود را با حرکات دایرهای مالش دهید.
تغییر رژیم غذایی
روی آوردن به یک برنامه غذایی غذاهای نرم راه دیگری برای تسکین گرفتگی فک است. غذاهای سفت، جویدنی یا ترد که به فک فشار وارد میکنند، میتوانند علائم قفلشدگی را تشدید کنند.
در حین تجربهی اسپاسم و نقاهت از آن، خوردن غذاهای نرم (مانند سوپ، سبزیجات پورهشده، اسموتیها، ماست و غیره) میتواند فشار را از روی فک شما بردارد. برای خوردن این غذاها به باز کردن دهان هم احتیاجی نیست.
نوشیدن آب کافی
هیدراته ماندن بدن برای عملکرد صحیح ماهیچههای آن حیاتی است. اگر به علت گرفتگی فک پایین و بالا در نوشیدن مشکل دارید، از نی استفاده کنید.
تامین کلسیم و منیزیم در درمان قفل شدن فک
برای درمان خانگی قفل شدن فک همچنین مطمئن شوید که رژیم غذاییتان مقدار کافی کلسیم و منیزیم را به بدن شما میرساند. کلسیم و منیزیم دو ماده معدنی ضروری برای عملکرد صحیح عضلات هستند، چون نقش مهمی در آرامش و عدم گرفتگی آنها دارند.
بهترین راه برای تامین مقدار توصیه شده کلسیم و منیزیم در روز، داشتن یک رژیم غذایی متعادل است. با این حال، در صورت نیاز، هم کلسیم و هم منیزیم به شکل مکمل در دسترس هستند و با مشورت پزشک میتوانید آنها را مصرف کنید.
قفل شدن فک معمولا در شرایط عادی و بدون عارضه (مانند فارنژیت یا التهاب گلو، کشیدن دندان عقل و غیره) رخ میدهد. اما ممکن است علت گرفتگی فک شرایط غیر معمول (مثلا فیبروز متعاقب رادیوتراپی سر و گردن) هم باشد.
بهترین راه برای درمان گرفتگی فک چپ یا سمت راست (یا هردو طرف)، مراجعه به متخصص برای با شناسایی علت محرک و هدایت درمان با توجه به دلایل زمینهای احتمالیست.
اگر شما نیز دچار قفل شدن فک شدید و علت آن را نمیدانید، بهتر است در اسرع وقت به مطب دکتر قریشی مراجعه کرده و فورا تحت درمان قرار بگیرید.